Εθισμός και Εξάρτηση
1ο ΓΕ.Λ Χίου
ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ: Κωστάλας Λεων. ΠΕ17 – Μπεκριδάκης Δημ. ΠΕ01
Ο εθισμός είναι ένα από τα σημαντικότερα και ευρύτερα διαδεδομένα προβλήματα, που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες κοινωνίες. Η ποικιλομορφία και πολυπλοκότητα που χαρακτηρίζουν το φαινόμενο το καθιστούν ένα αίνιγμα που χρίζει ενδελεχούς μελέτης. Πώς εθίζεται κανείς σε ουσίες ή συμπεριφορές; Είναι η περιέργεια, η μίμηση, οι παρέες, ο πειραματισμός, η μυθική διάσταση που έχει συνήθως καθετί το απαγορευμένο; Όλα αυτά μαζί, και όχι μόνο. Διότι πιο σημαντικό από το πώς είναι το γιατί εθίζεται κανείς. Κι εδώ οι λόγοι είναι πολλοί και διαφορετικοί. Ψυχολογικά και βιολογικά αίτια παίζουν συχνά το ρόλο τους, όμως αυτά δεν αρκούν για να ωθήσουν κάποιον στην εξάρτηση, εάν δεν ενεργοποιηθούν από συγκεκριμένους κοινωνικούς παράγοντες. Πρότυπα, αξίες, κατευθύνσεις, που δίδονται στο επίπεδο της κουλτούρας, αλλά κυρίως δύσκολες καταστάσεις, κρίσεις, εμπόδια και πιεστικές συνθήκες αποκλεισμού ή περιθωριοποίησης συχνά συνθλίβουν το υποκείμενο εξωθώντας το στη χρήση ουσιών. Η ελληνική κοινωνία, ιδιαίτερα αυτήν την εποχή της κρίσης, είναι ένα επικίνδυνο εργαστήριο τέτοιων ζυμώσεων.
Μ’ αυτές τις σκέψεις αποφασίσαμε να σχεδιάσουμε και να υλοποιήσουμε για τη σχολική χρονιά 2011-2012 το Πρόγραμμα Αγωγής Υγείας με θέμα τον Εθισμό. Είναι ένα ζήτημα που άπτεται της καθημερινής εμπειρίας των μαθητών και είναι μέσα στα ενδιαφέροντά τους. Όπως φάνηκε στην πορεία του Προγράμματος, η παρουσία ποικίλων μορφών εξάρτησης (αλκοόλ, τσιγάρο, ναρκωτικά, ίντερνετ) είναι έντονη και διαρκής, είτε στο στενό, είτε στον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο (οικογένεια, παρέες, συμμορίες) του σχολείου μας. Φάνηκε επίσης, ότι οι απόψεις που φτάνουν σ’ αυτούς αναφορικά με τα αίτια και τις συνέπειες της εξάρτησης είναι συχνά επιφανειακές και αντιφατικές. Είχαμε την ευκαιρία να διαπιστώσουμε την προχειρότητα αυτή κατά τη διαδικασία της καταγραφής της εικόνας που είχαν οι μαθητές για την πραγματικότητα της εξάρτησης. Η πληροφόρηση των μαθητών αποδείχθηκε τελικά περιορισμένη ή μονόπλευρη, με αποτέλεσμα να επικρατούν στερεότυπες και προβληματικές αντιλήψεις, τόσο ως προς την ποιότητα και το εύρος του φαινομένου, όσο και ως προς την ταυτότητα των ατόμων που είναι παγιδευμένα στο δίχτυ ποικίλων εθισμών (χρήστες ναρκωτικών, αλκοολικοί κλπ). Και παρόλο που σε κάποιες περιπτώσεις οι μαθητές ήταν ικανοί να εντοπίσουν τα προβληματικά σημεία τέτοιων στερεότυπων θεωρήσεων, εντούτοις δεν ήταν σε θέση να τις ανατρέψουν ή να τις αποτιμήσουν κριτικά.
Ήταν επομένως πολύ σημαντικό να μπουν οι μαθητές στη διαδικασία της έρευνας. Μέσω της ενασχόλησής τους με το θέμα τούς δόθηκε η ευκαιρία εκφράσουν τα ερωτήματα και τον προβληματισμό τους. Να καταθέσουν τις απόψεις τους, να κατανοήσουν την πολυπλοκότητα και το εύρος των διαδικασιών εξάρτησης στις σύγχρονες κοινωνίες. Να διακρίνουν τις διάφορες πτυχές του και να αποτιμήσουν τις συνέπειές του για το άτομο και το σύνολο. Σκόπιμα διαχειριστήκαμε το συγκεκριμένο project κατά τρόπον ώστε να υπάρχουν περισσότερες αφορμές κατανόησης και ερμηνείας του φαινομένου. Αυτό μεθοδεύτηκε με πέντε κυρίως τρόπους:
Πρώτον, δεν μείναμε στο περιγραφικό-γνωστικό κομμάτι, αλλά ενδιαφερθήκαμε και για το συναισθηματικό-ηθικό.
Δεύτερον, δεν προσδιορίσαμε κανονιστικά ένα πλαίσιο ανάλυσης ή θεώρησης του αντικειμένου, αλλά ενθαρρύναμε την αυτενέργεια και την πρωτοβουλία.
Τρίτον, δεν μείναμε στις στερεότυπες και political correct αντιλήψεις για το θέμα και απορρίψαμε την εκ των προτέρων δαιμονοποίηση των εξαρτήσεων, ώστε να ακουστούν ελεύθερα οι απόψεις των μαθητών, ακόμη και οι πιο «αποκλίνουσες». Η τακτική απέδωσε σημαντικά, καθώς παρατηρήσαμε μαθητές που συνήθως δεν εκφράζονταν ανοιχτά ή αισθανόταν περιθωριοποιημένοι, να δραστηριοποιούνται έντονα. Ήταν μια ευχάριστη έκπληξη για μας.
Τέταρτον, ευνοήσαμε την κοινωνιολογική προσέγγιση του φαινομένου ώστε να εξισορροπηθεί η κυρίαρχη τάση ψυχολογικοποίησης του προβλήματος του εθισμού. Σε αντίθεση με ό,τι συνήθως προβάλλεται, θελήσαμε να αναδειχθεί η παθολογία του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος, όψη απλώς της οποίας αποτελεί η ατομική παρέκκλιση. Ομολογουμένως, η προσέγγιση αυτή δεν ήταν εύκολη για τους μαθητές, καθώς προϋποθέτει σφαιρική γνώση και καθολική εποπτεία των δομών και των εξελίξεων που λαμβάνουν χώρα στο επίπεδο της κοινωνίας. Εντούτοις, πιστεύουμε πως και μόνο το ότι τοποθετήσαμε την περίπτωση του ατομικού εθισμού σε ένα μεγαλύτερο κάδρο, έδωσε στους μαθητές την ευκαιρία να δουν και μια διαφορετική προσέγγιση από την στενή ψυχολογική.
Πέμπτον, ενεργοποιήσαμε την ομάδα στην αναζήτηση τρόπων αντιμετώπισης και υπέρβασης του εθισμού. Επιχειρήσαμε να στρέψουμε το ενδιαφέρον των μαθητών όχι μόνο στους διάφορους τρόπους θεραπευτικής διαχείρισης του προβλήματος, αλλά στην πρόληψή του. Για να έχουν οι μαθητές άμεση και έγκυρη πληροφόρηση για τους τρόπους θεραπείας και να γνωρίσουν από κοντά το έργο των μονάδων απεξάρτησης αφενός οργανώσαμε την επίσκεψη ειδικών από το τοπικό παράστημα του ΟΚΑΝΑ και αφετέρου πραγματοποιήσαμε εκπαιδευτική επίσκεψη στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης, όπου ενημερωθήκαμε από τους υπεύθυνους για το θεραπευτικό πρόγραμμα ΜΕΘΕΞΙΣ. Η επίσκεψη αυτή άφησε άριστες εντυπώσεις στα παιδιά, αφού τα όσα άκουσαν αφορούσαν άμεσα την καθημερινότητά τους. Αναφορικά με την πρόληψη, αναδείξαμε τις διαδικασίες νοητικής και ψυχικής ωρίμανσης που επιτρέπουν στο υποκείμενο να διεκδικήσει την αυτονομία και ελευθερία του μέσα σε ένα κοινωνικό περιβάλλον που καταστατικά ζητά να το χειραγωγήσει, εκθέτοντάς το συστηματικά και διαρκώς στον κίνδυνο του εθισμού με ποικίλους τρόπους. Απευθυνόμενοι στο υψηλό αίσθημα ανεξαρτησία και στην τάση που έχουν λόγω ηλικίας οι μαθητές για απελευθέρωση από «άνωθεν» επιβαλλόμενες απόψεις ή καταστάσεις, υπερτονίσαμε την ανάγκη για καλλιέργεια ελεύθερων και δημιουργικών προσωπικοτήτων. Ανθρώπων ικανών να κατανοούν και να ερμηνεύουν τον κόσμο γύρω τους, φυσικό και κοινωνικό, να στοχάζονται κριτικά ενώπιον της ιστορίας και να αναμετρόνται γόνιμα με τις προκλήσεις της. Και είναι ακριβώς αυτή η δημιουργική ελευθερία και αυτονομία του προσώπου, που διακυβεύεται στις περιπτώσεις του εθισμού. Οι μαθητές ανταποκρίθηκαν πολύ θετικά στο σημείο αυτό, καθώς φάνηκε να αγγίζει τις «ευαίσθητες χορδές» της εφηβικής ψυχής τους.
Κλείνουμε με τα λόγια της μαθήτριας Αλεξάνδρας Χουλάκη που είναι, νομίζουμε, αντιπροσωπευτικά της αίσθησης που άφησαν στους μαθητές τόσο οι συναντήσεις όσο και η εκπαιδευτική εκδρομή: «Μας άρεσε που μάς αφήσατε ελεύθερους και δε νιώθαμε διαρκώς από πάνω μας τα διάφορα ‘πρέπει’ και ‘μη’ που συνήθως λένε οι καθηγητές. Αυτό δείχνει ότι μας θεωρήσατε υπεύθυνα άτομα, και γι’ αυτό κι εμείς φερθήκαμε υπεύθυνα».
Οι Υπεύθυνοι Καθηγητές Λεωνίδας Κωστάλαs Δημήτρης Μπεκριδάκης